Peygamberlik kavramı, İbrahimi dinlerin temel taşı olmasına rağmen, her bir gelenek bu kavramı kendine özgü teolojik önceliklere göre sınıflandırmıştır. Bu sınıflandırmalar, dinlerin vahiy ve kurtuluş tarihindeki farklı vurgularını yansıtır. İslam’da peygamberlerin görevlerinin zorluğuna ve getirdikleri şeriatın niteliğine dayalı hiyerarşik bir ayrım yapılırken, Hristiyanlıkta daha çok kanonik ve edebi bir sınıflandırma öne çıkar.

İslami Perspektif

İslam’da peygamberlik (nübüvvet), Allah’tan vahiy yoluyla bilgi ve emir alıp bunları insanlara tebliğ etmekle görevli yüksek vasıflı kimseler olarak tanımlanır.1 Bu görevliler için Kur’an’da iki temel terim kullanılır: “Nebi” (haber getiren) ve “Resul” (elçi). Genel kabule göre her resul aynı zamanda bir nebidir, ancak her nebi bir resul değildir. Resuller, genellikle kendilerine yeni bir kitap ve şeriat (ilahi kanun) verilen ve mesajları daha geniş bir topluluğa yönelik olan peygamberlerdir.1

Bu peygamberler arasında özel bir kategori daha bulunmaktadır: Ulu’l-Azm (Yüksek Azim ve Sebat Sahipleri). Kur’an’da geçen bu tabir, tebliğ görevleri sırasında en büyük zorluklarla karşılaşan, en şiddetli baskılara karşı en büyük mücadeleyi veren ve bu süreçte olağanüstü bir sabır, kararlılık ve azim gösteren peygamberleri tanımlamak için kullanılır.2 İslam alimlerinin büyük çoğunluğu, Kur’an’daki ayetlere (Ahzâb 33/7 ve Şûrâ 42/13) dayanarak bu peygamberlerin beş kişi olduğu konusunda hemfikirdir: Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz. İsa ve Hz. Muhammed.1 Bu peygamberlerin ortak özellikleri arasında evrensel bir davete sahip olmaları, kendilerine müstakil bir din ve şeriat verilmesi ve ilahi bir kitaba sahip olmaları yer alır.6 Bu sıfatın tüm peygamberleri kapsamadığı, örneğin Kur’an’da Hz. Âdem’de “azmin eksik olduğu” (Tâhâ 20/115) ve Hz. Yunus’ta “sabrın eksik olduğu” (Kalem 68/48) belirtilerek ima edilir.2

Yahudi-Hristiyan Perspektifi

Eski Ahit geleneğinde peygamber, Tanrı adına konuşan, O’nun mesajını halka veya krallara ileten bir elçidir.8 Hristiyanlıkta ise Eski Ahit’in peygamberlik kitapları, edebi hacimlerine göre iki ana gruba ayrılır: “Büyük Peygamberler” ve “Küçük Peygamberler”. Bu ayrım, peygamberlerin teolojik önemine veya görevlerinin büyüklüğüne değil, tamamen kitaplarının uzunluğuna dayanmaktadır.9

• Büyük Peygamberler: Yeşaya, Yeremya, Hezekiel ve Daniel’in kitapları, uzunlukları ve kapsamlı içerikleri nedeniyle bu kategoride yer alır.
• Küçük Peygamberler: Hoşea, Yoel, Amos, Ovadya, Yunus, Mika, Nahum, Habakkuk, Sefanya, Haggay, Zekeriya ve Malaki olmak üzere on iki peygamberin daha kısa olan kitapları bu başlık altında toplanır ve bu gruba bazen “On İkiler” de denir.9

Bu iki farklı sınıflandırma sistemi, İslam ve Hristiyanlığın peygamberlik kurumuna yaklaşımlarındaki temel bir farkı ortaya koyar. İslam, peygamberleri ilahi yasanın tebliğindeki rolleri ve manevi mücadelelerinin derecesine göre değerlendirirken; Hristiyanlık, onları Mesih’e işaret eden Eski Ahit kanonunun birer parçası olarak, edebi özelliklerine göre düzenler.

İbrahimi dinlerin anlatısı, insanlığın ve peygamberlik zincirinin başlangıcı olan Hz. Âdem ile başlar. O, sadece ilk insan değil, aynı zamanda ailesine ve soyuna tebliğde bulunan ilk peygamber olarak kabul edilir.1 İslami rivayetlere göre, cennetten yeryüzüne indirildiğinde Sri Lanka’daki Serendip adasına indiği belirtilir.14

Tufan öncesi dönemde yaşayan ve Kur’an’da adı geçen bir diğer önemli peygamber ise Hz. İdris’tir. Hz. İdris, genellikle Tevrat’ın Yaratılış kitabında adı geçen ve “Tanrı ile yürüdükten sonra Tanrı tarafından alındığı” belirtilen Hanok (Enoch) ile özdeşleştirilir.13 Bu özdeşleştirme kabul edildiğinde, kronolojik olarak Hz. Nuh’tan önce yaşamıştır.

Bu dönemin en dikkat çekici özelliklerinden biri, Tevrat’ta (Yaratılış 5) atalara atfedilen olağanüstü uzun yaşam süreleridir. Âdem’in 930 yıl, oğlu Şit’in 912 yıl, torunu Enoş’un 905 yıl ve tufandan kurtulan Nuh’un dedesi Metuşelah’ın 969 yıl yaşadığı kaydedilmiştir.16 Bu rakamların yorumlanması, modern çağda önemli bir tartışma konusudur. Bazı literalist yorumcular bu süreleri olduğu gibi kabul ederken, diğerleri bu rakamların sembolik olduğunu, bireylerin değil klanların veya hanedanların hükümranlık sürelerini temsil ettiğini öne sürmektedir.17 Ayrıca, İbranice Masoretik Metin (MT) ile Yunanca Septuagint (LXX) çevirisi arasında bu soyağaçlarında yüzlerce yıllık kronolojik farklılıklar bulunması, bu rakamların metinsel tarihinin de karmaşık olduğunu göstermektedir.19

Hz. Nuh, putperestliğin yaygınlaştığı bir dönemde insanları tek Tanrı inancına davet etmekle görevlendirilmiş, insanlığın ikinci atası olarak kabul edilen bir Ulu’l-Azm peygamberidir.1 Doğum yerinin Antakya veya Musul civarı olduğu tahmin edilmektedir.14 Uzun yıllar süren tebliğine rağmen, kavminin büyük çoğunluğu onu reddetmiş ve alay etmiştir. Sonunda, ilahi bir emirle bir gemi inşa etmiş ve inananlarla birlikte büyük bir tufandan kurtulmuştur.

950 Yıl Yaşaması İddiası

Hz. Nuh kıssasının en çok tartışılan yönlerinden biri, Kur’an’da belirtilen 950 yıllık yaşam süresidir. Bu konu, modern bilimsel veriler ile kutsal metinlerin literal yorumu arasındaki gerilimin bir mikrokozmosu olarak görülebilir ve farklı yorumlama (hermenötik) yaklaşımlarını gözler önüne serer.

• Kutsal Metinlerdeki Referanslar: Kur’an-ı Kerim, Ankebût Suresi’nde, “Andolsun, biz Nûh’u kendi kavmine peygamber olarak gönderdik. O da onların arasında, bin yıldan elli yıl eksik bir süre kaldı” (Ankebût 29/14) buyurmaktadır.20 Bu ifade, onun tebliğ süresinin 950 yıl olduğunu açıkça belirtir. Benzer şekilde, Tevrat da Nuh’un tufan sırasında 600 yaşında olduğunu, tufandan sonra 350 yıl daha yaşadığını ve toplamda 950 yaşında vefat ettiğini kaydeder (Tekvin 7/6, 9/28-29).21
• Teolojik ve Geleneksel Yorumlar: Klasik İslam tefsirlerinde, bu sürenin Nuh’un tüm ömrü mü yoksa sadece peygamberlik süresi mi olduğu tartışılmıştır.21 Geleneksel görüş, Allah’ın kudretinin sınırsız olduğunu ve dilediği kuluna uzun bir ömür verebileceğini savunur. O dönemdeki insanların ömürlerinin genel olarak günümüzden daha uzun olduğu da bir diğer argümandır.21 Bu yaklaşıma göre, mesele akıl ve mantık terazisiyle tartılacak bir konu değil, ilahi kudrete iman meselesidir.
• Modern ve Alternatif Yorumlar: Modern dönemde bazı yorumcular, biyolojik ve fiziksel kanunlar çerçevesinde bir insanın 950 yıl yaşamasının imkansızlığına dikkat çekerek alternatif açıklamalar getirmişlerdir. Bir görüşe göre, o dönemde kullanılan “sene” kavramı, günümüzdeki 365 günlük takvim yılından farklı, daha kısa bir zaman dilimini ifade ediyor olabilir.23 Başka bir yoruma göre ise bu ifade mecazidir ve Hz. Nuh’un şahsının değil, onun getirdiği öğretinin veya kurduğu medeniyetin ne kadar uzun süre ayakta kaldığını simgelemektedir.23 Daha spekülatif bir yaklaşım ise, Prof. İbrahim Esinler tarafından öne sürülen ve Kur’an’daki “Allah katında bir gün, sizin saydıklarınızdan bin yıl gibidir” (Hac 22/47) ayetine dayanan zaman genişlemesi (izafiyet) teorisidir. Bu yoruma göre, 950 yıl dünyevi bir süre değil, farklı bir boyuttaki göreceli bir zaman dilimidir.24 Bu çeşitli yorumlar, inancın modern bilimle diyalog kurma ve kutsal metinleri yeniden yorumlama çabasının bir yansımasıdır.

Hz. İbrahim, Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam tarafından “inananların atası” olarak kabul edilen merkezi bir figürdür. Hayatı, Mezopotamya’dan Kenan diyarına uzanan bir göç, tek tanrı inancı uğruna verilen bir mücadele ve ilahi vaatlerle şekillenmiştir.

• Hayatı ve Yolculuğu: Kutsal metinler ve tarihsel çıkarımlara göre Hz. İbrahim, M.Ö. 19. yüzyıl civarında, Mezopotamya’nın güneyindeki Ur şehrinde (günümüz Irak’ı) doğmuştur.13 Babası Terah ile birlikte, yine bir Mezopotamya şehri olan Harran’a göç etmiş, babasının ölümünden sonra ilahi bir emirle “Vadedilmiş Topraklar” olarak bilinen Kenan diyarına (günümüz Filistin ve İsrail bölgesi) yolculuk yapmıştır.26 Anlatılar, onun bu süreçte Mısır’a ve İslami geleneğe göre oğlu İsmail ile birlikte Kâbe’yi inşa etmek için Mekke’ye de gittiğini belirtir.14
• Kur’an ve Tevrat’ta Karşılaştırmalı Anlatı: Hz. İbrahim’in hayatı her iki kutsal kitapta da önemli bir yer tutmakla birlikte, anlatılar arasında belirgin teolojik ve anlatısal farklılıklar bulunur.27

• Tevrat, Hz. İbrahim’in detaylı bir soy kütüğünü sunarken, Kur’an bu detaya girmez.
• Kur’an, Hz. İbrahim’in babası ve putperest kavmiyle olan tevhid mücadelesini, putları kırmasını ve mucizevi bir şekilde ateşten kurtuluşunu detaylıca anlatır; bu olaylar Tevrat’ta yer almaz.27
• Tevrat’ta, Hz. İbrahim’in Mısır’da ve Gerar’da karısı Sara’yı can güvenliği endişesiyle “kız kardeşim” olarak tanıttığı iki olay anlatılır. Bu anlatılar Kur’an’da bulunmaz.27
• Tevrat’a göre, Tanrı onunla bir antlaşma yaptığında isimlerini “Abram”dan “Abraham”a ve “Sarai”den “Sarah”a değiştirir. Kur’an’da böyle bir isim değişikliğinden bahsedilmez.27

• Tarihsellik Tartışması: Hz. İbrahim’in tarihsel bir kişilik olup olmadığı, modern tarih ve arkeoloji alanında uzun süredir devam eden bir tartışmadır.

• Doğrudan Kanıtın Yokluğu: Bugüne kadar, Hz. İbrahim’in adının geçtiği veya varlığını doğrudan kanıtlayan hiçbir arkeolojik bulguya rastlanmamıştır.28 Ancak pek çok akademisyen, onun yarı göçebe bir klan lideri olduğu göz önüne alındığında, arkasında anıtsal yapılar veya yazılı kayıtlar bırakmamasının şaşırtıcı olmadığını savunur.25
• Dolaylı Kanıtlar ve “Tarihsel Makullük”: Tartışma, doğrudan kanıt yerine “tarihsel makullük” (historical plausibility) kavramı etrafında şekillenmektedir.30 Bu yaklaşım, Tevrat’taki anlatıların, Hz. İbrahim’in yaşadığı varsayılan dönemin (Orta Tunç Çağı, yaklaşık M.Ö. 2000-1550) sosyal, hukuki ve kültürel dokusuyla ne kadar uyumlu olduğunu inceler. Bu bağlamda, Nuzi, Mari ve Ebla gibi antik şehirlerde bulunan binlerce çivi yazılı tablet, önemli dolaylı kanıtlar sunar.25 Bu tabletler, Tevrat’ta geçen ve o dönem için tuhaf sayılabilecek bazı gelenekleri doğrulamaktadır: çocuğu olmayan bir çiftin bir köleyi evlat edinip mirasçı yapması (Yaratılış 15:2), ilk evlatlık hakkının bir bedel karşılığında satılması (Yaratılış 25:33), kısır bir kadının eşine çocuk vermesi için hizmetçisini sunması (Yaratılış 16) gibi uygulamalar bu tabletlerde belgelenmiştir.28 Ayrıca, “Abrum” gibi isimlerin o dönemde Batı Sami halkları arasında kullanıldığına dair metinler de mevcuttur.29
• Minimalist Görüş: Diğer yanda, “İncil minimalizmi” olarak bilinen ekole mensup bazı akademisyenler, bu dolaylı kanıtları yetersiz bulur. Onlara göre İbrahim, İshak ve Yakup gibi ata figürleri, daha sonraki dönemlerde (özellikle Babil Sürgünü sırasında, M.Ö. 6. yüzyıl) İsrail ulusuna ortak bir köken ve kimlik oluşturmak amacıyla yaratılmış edebi figürlerdir.29

Hz. İbrahim’in yeğeni olan Hz. Lut, Ölü Deniz (Tuz Gölü) yakınlarındaki Sodom ve Gomore şehirlerine peygamber olarak gönderilmiştir.33 Kıssası, ahlaki çöküşün ve ilahi cezanın sembolik bir anlatısı olarak İbrahimi dinlerde önemli bir yer tutar.

• Tebliği ve Kavminin Günahları: Hem Kur’an hem de Tevrat, bu şehirlerdeki halkın ahlaki olarak yozlaştığını belirtir. Tevrat, onların “Rab’be karşı çok günahkâr” olduğunu söyler. Her iki anlatıda da öne çıkan günahlar arasında yabancılara karşı düşmanlık, şiddet ve cinsel ahlaksızlık yer alır.35 Kur’an, bu cinsel sapkınlığın “kendilerinden önce âlemlerden hiç kimsenin yapmadığı bir hayâsızlık” olduğunu ve erkeklerin kadınlar yerine erkeklere şehvetle yaklaştığını vurgular (A’râf 7:80-81).33 Modern yorumlarda, bu günahın sadece eşcinsellik değil, aynı zamanda misafirperverlik yasalarını ihlal eden toplu tecavüz ve şiddet eylemi olduğu da savunulur.36
• Yıkılış Anlatısı: Kıssanın merkezinde, insan suretinde gelen meleklerin (elçilerin) Hz. Lut’u ziyaret etmesi yer alır. Şehir halkı, misafirleri “tanımak” (cinsel ilişkiye girmek) amacıyla evi kuşatır. Hz. Lut, misafirlerini korumak için onlara kendi kızlarını teklif eder, ancak kalabalık ısrarcıdır.33 Melekler, Hz. Lut’a ailesini ve inananları alıp şehri terk etmesini ve arkasına bakmamasını emreder. Tevrat’a göre, kaçış sırasında arkasına bakan karısı bir tuz direğine dönüşür.34 Ardından şehir, Tevrat’ın ifadesiyle “kükürt ve ateş” 35, Kur’an’ın ifadesiyle ise “pişirilip sertleştirilmiş çamurdan taşlar” yağdırılarak yok edilir.33
• Arkeolojik ve Jeolojik Perspektifler: Sodom ve Gomore’nin kesin coğrafi konumu bilinmemekle birlikte, arkeologlar ve jeologlar bu şehirlerin Ölü Deniz’in güneyindeki sığ suların altında olabileceğini öne sürmektedirler.36 Bölge, jeolojik olarak oldukça aktif bir fay hattı olan Doğu Afrika Rift Sistemi üzerinde yer almaktadır. M.Ö. 1900’ler civarında bölgede meydana gelmiş büyük bir depremin, yer altındaki metan gazı ve petrol (bitüm) yataklarını ateşleyerek “gökten yağan ateş ve kükürt” tasvirine uygun bir felakete yol açmış olabileceği, bilimsel olarak makul bir teori olarak kabul edilmektedir.35

Hz. Yakub’un oğlu olan Hz. Yusuf’un kıssası, hem Kur’an’da (Yusuf Suresi) hem de Tevrat’ta (Yaratılış 37-50) en bütüncül ve edebi anlatılardan biridir. Her iki metin de ana olay örgüsünü paylaşsa da, anlatım tarzı, vurgulanan temalar ve teolojik amaçlar açısından önemli farklılıklar gösterir. Bu farklılıklar, iki dinin kendi teolojik önceliklerini yansıtır: Tevrat, İsrail ulusunun Mısır’a nasıl geldiğinin ulusal-tarihsel destanını anlatırken; Kur’an, ilahi takdire güven, iffet ve affetme gibi evrensel ahlaki dersler sunan bir kıssa anlatır.

• Kur’an ve Tevrat’ta Yusuf Kıssası: Aşağıdaki tablo, iki anlatı arasındaki bazı temel farkları özetlemektedir.

• Yaşadığı Bölge ve Dönem: Kıssa, Hz. Yusuf’un Kenan diyarında (Filistin) doğduğunu ve hayatının büyük bir kısmını Mısır’da geçirdiğini anlatır.14 Tarihsel olarak bu anlatı, genellikle M.Ö. 17-18. yüzyıllara, yani Hiksosların Mısır’da etkili olduğu döneme yerleştirilir.13

Hz. Musa, İslam’da bir Ulu’l-Azm peygamberi, Yahudilikte ise peygamberlerin en büyüğü olarak kabul edilen merkezi bir figürdür. Hayatı, Mısır’daki kölelikten ilahi bir misyona uzanan destansı bir yolculuktur.

• Hayatı: Tevrat ve Kur’an’daki anlatılara göre Hz. Musa, Mısır’da yaşayan İsrailoğulları’nın Levi kabilesinden bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi.39 O dönemde Mısır Firavunu, İsrailoğulları’ndan doğacak bir erkek çocuğun kendi tahtını sarsacağına dair bir kehanet veya rüya üzerine, yeni doğan tüm erkek çocukların öldürülmesini emretmişti.41 Annesi, onu korumak için bir sepete koyarak Nil Nehri’ne bıraktı. Sepet, Firavun’un sarayına ulaştı ve bebek, Kur’an’a göre Firavun’un karısı, Tevrat’a göre ise Firavun’un kızı tarafından bulunup evlat edinildi.40 Sarayda bir Mısırlı prens olarak büyüdü. Yetişkinliğinde bir kavgada bir Mısırlının ölümüne sebep olunca Mısır’dan kaçarak Medyen’e sığındı. Orada Hz. Şuayb (Yahudi geleneğinde Yitro) ile tanıştı ve kızıyla evlendi.40 Yıllar sonra, ailesiyle birlikte Mısır’a dönerken Tur Dağı’nda (Sina) yanan bir çalı aracılığıyla Allah’tan ilk vahyi aldı. Burada kendisine peygamberlik görevi verildi ve kutsal kitap Tevrat’ın levhalarını aldı.42
• Tebliği ve Mücadelesi: Kardeşi Harun ile birlikte Firavun’a giderek onu ve Mısır halkını tek Tanrı’ya inanmaya ve İsrailoğulları’nı serbest bırakmaya davet etti.41 Firavun bu çağrıyı reddedince, Hz. Musa, Allah’ın izniyle asasının yılana dönüşmesi ve elinin bembeyaz parlaması (Yed-i Beyzâ) gibi mucizeler gösterdi.40 Mısır’ın başına gelen ve “on bela” olarak bilinen felaketlerin ardından Firavun, İsrailoğulları’nın gitmesine izin verdi.
• Mısır’dan Çıkış ve Vefatı: Hz. Musa önderliğindeki İsrailoğulları Mısır’dan ayrıldı, ancak Firavun ordusuyla peşlerine düştü. Kızıldeniz’in kıyısında sıkıştıklarında, ilahi bir mucizeyle deniz yarıldı ve İsrailoğulları karşıya geçti; onları takip eden Firavun ve ordusu ise sulara gömülerek boğuldu. Çölde 40 yıl süren yolculukları boyunca İsrailoğulları, altın buzağıya tapmak gibi çeşitli sınavlardan geçtiler ve kendilerine kudret helvası ile bıldırcın eti gibi ilahi nimetler verildi.42 Hz. Musa, Vadedilmiş Topraklar’a giremeden, Yahudi inancına göre 120 yaşında Nebo Dağı’nda vefat etti ve mezarının yeri bilinmemektedir.39

Mısır’dan Çıkış anlatısı, muazzam teolojik ve kültürel önemine rağmen, doğrudan tarihsel ve arkeolojik kanıtlardan yoksundur. Bu durum, akademisyenleri alternatif teoriler ve bilimsel açıklamalar üretmeye yöneltmiştir.

• Çıkış’ın Tarihselliği: Mısır’ın Yeni Krallık dönemine ait kapsamlı arşivlerinde, büyük bir köle nüfusunun kitlesel bir şekilde ülkeyi terk ettiğine dair hiçbir kayıt bulunmamaktadır.44 Sina Çölü’nde yapılan arkeolojik araştırmalarda da, yüz binlerce insanın 40 yıl boyunca konakladığına işaret edecek herhangi bir kalıntıya rastlanmamıştır.46 Bu kanıt yokluğu, pek çok tarihçiyi Çıkış’ın Kutsal Kitap’ta anlatıldığı şekliyle gerçekleşmediği sonucuna götürmüştür. Ancak bu durum, anlatının hiçbir tarihsel temeli olmadığı anlamına gelmez.

• Alternatif Teoriler: Bir teoriye göre Çıkış anlatısı, M.Ö. 16. yüzyılda Mısır’ı bir süre yöneten ve Sami kökenli olan Hiksosların, Mısırlılar tarafından ülkeden sürülüşünün çarpıtılmış bir anısı olabilir.47 Bir diğer popüler teori ise, Çıkış’ın tüm İsrail halkını değil, sadece küçük bir grubu, muhtemelen Mısır isimleri taşıyan (Musa, Harun, Pinehas gibi) Levi kabilesini kapsadığı yönündedir. Bu küçük grubun kaçış hikayesi, zamanla tüm İsrail kabilelerinin ortak kurucu efsanesi haline gelmiş olabilir.46 Antik Mısırlı tarihçi Manetho’nun Musa’dan bahsetmesi ve Sina’da bulunan Proto-Sinaitik yazıtlarda “MŠ” (Moşe/Musa) isminin geçtiğine dair iddialar gibi dolaylı bağlantılar da tartışılmaktadır.48

• Kızıldeniz’in Yarılması: Bu mucizevi olayın bilimsel olarak açıklanabilirliği üzerine çeşitli teoriler geliştirilmiştir.

• Coğrafi Konum: Anlatıda geçen İbranice ifade olan Yam Suf, genellikle “Kızıldeniz” olarak çevrilse de, kelime anlamı “Sazlıklar Denizi”dir.45 Bu, olayın Kızıldeniz’in derin sularında değil, Nil Deltası’nın doğusundaki sığ, bataklık göllerden birinde (örneğin Tannis Gölü) geçmiş olabileceğine işaret eder.
• Bilimsel Açıklamalar: En yaygın kabul gören bilimsel açıklama, “rüzgar alçalması” (wind setdown) olarak bilinen meteorolojik bir fenomendir. Bilgisayar modellemeleri, saatte yaklaşık 100 km hızla ve doğru yönde esen çok güçlü ve sürekli bir rüzgarın, sığ bir su kütlesindeki suları geri iterek geçici bir kara koridoru oluşturabileceğini göstermiştir.51 Bu kara köprüsü birkaç saat boyunca açık kalabilir ve rüzgar dindiğinde sular hızla eski yerine dönebilir. Tsunami’nin neden olduğu ani su çekilmesi veya olağanüstü bir gelgit olayı gibi diğer doğal açıklamalar da öne sürülmüştür.51 Bu tür açıklamalar, inananlar için mucizeyi ortadan kaldırmak zorunda değildir. Aksine, mucizeyi “doğa kanunlarının ihlali” olarak değil, “doğal fenomenlerin ilahi bir zamanlama ve amaçla yönetilmesi” olarak yeniden çerçeveler. Bu perspektiften bakıldığında mucize, rüzgarın esmesi değil, tam da İsrailoğulları’nın kaçarken ve Firavun’un ordusu yaklaşırken o şiddetli rüzgarın esmesidir.

Hz. Davud ve oğlu Hz. Süleyman, İsrail’in birleşik krallık döneminin en parlak zamanlarına hükmetmiş, hem kral hem de peygamber olarak kabul edilen iki önemli şahsiyettir. İslam’da Hz. Davud’a Zebur’un (Mezmurlar) verildiğine inanılır.53

• Hz. Davud ve Tarihselliği: Uzun yıllar boyunca, özellikle minimalist ekoldeki akademisyenler tarafından Kral Arthur gibi efsanevi bir figür olarak görülen Hz. Davud’un tarihselliği, 1993 yılında yapılan önemli bir arkeolojik keşifle güçlü bir zemin kazanmıştır. Kuzey İsrail’deki Tel Dan’da bulunan ve M.Ö. 9. yüzyıla tarihlenen bir Arami zafer steli (taş anıt), “İsrail kralı”na ve “…’nın kralına karşı kazandığım zafer” ifadelerinin yanı sıra, “BYTDWD” (בیتדוד) yani “Davud’un Evi” (Hanedanı) ifadesini de içermektedir.32 Bu, Davud’un ölümünden yaklaşık bir asır sonra bile, düşman bir krallık tarafından Yahuda Krallığı’nın kurucu hanedanı olarak tanındığını gösteren ilk Kutsal Kitap dışı kanıttır. Bu keşif, Davud’un tarihsel bir kişilik olduğu yönündeki görüşü büyük ölçüde güçlendirmiştir.55
• Hz. Süleyman ve Mabedi: Hz. Davud’un oğlu ve halefi olan Hz. Süleyman, bilgeliği ve zenginliğiyle tanınır. En büyük eseri, Kudüs’te inşa ettirdiği ve Birinci Mabet olarak bilinen Süleyman Mabedi’dir. Ancak, bu görkemli yapının varlığına dair doğrudan arkeolojik bir kanıt bugüne kadar bulunamamıştır. Bunun en büyük nedeni, Mabet’in bulunduğu düşünülen Tapınak Tepesi’nin (Harem-i Şerif) dini ve siyasi hassasiyetler nedeniyle kapsamlı arkeolojik kazılara kapalı olmasıdır.57

• Dolaylı Kanıtlar ve Paralellikler: Arkeologlar, doğrudan kanıt olmamasına rağmen, Mabet’in varlığına işaret eden dolaylı kanıtlar sunmaktadır. Bunların en önemlisi, Kutsal Kitap’taki Mabet tanımının, o dönemde Levant bölgesinde (özellikle Suriye) bulunan diğer Demir Çağı tapınaklarının mimari özellikleriyle büyük bir benzerlik göstermesidir. Örneğin, Suriye’deki ‘Ain Dara Tapınağı, planı (giriş, ana salon, kutsalların kutsalı bölümü), boyutları ve süslemeleri (aslanlar, sfenksler, hurma motifleri) açısından Süleyman Mabedi’nin tanımına oldukça yakındır.57 Bu paralellikler, Kutsal Kitap’taki anlatının otantik bir mimari geleneğe dayandığını düşündürmektedir. Ayrıca, Kudüs’te bulunan ve üzerinde Saba dilinde bir yazı olan bir çömlek parçası, Sebe Melikesi kıssasında anlatılan Güney Arabistan ile ticari ilişkilere dair bir ipucu olarak yorumlanmıştır.60
• Teolojik Bir Yorum: Hz. Süleyman’ın dillere destan zenginliğine ve mülküne dair arkeolojik kanıtların neden bulunamadığına dair ilginç bir teolojik yorum da mevcuttur. Bu yoruma göre, Kur’an’da geçen Hz. Süleyman’ın “Rabbim!… bana, benden sonra kimseye lâyık olmayacak bir mülk (hükümranlık) ver” (Sâd 38/35) şeklindeki duası, onun maddi mirasının kalıcı olmamasının bir sebebi olarak görülebilir.61

Krallık döneminde, özellikle İsrail Krallığı’nın (Kuzey) putperestliğe kaydığı zamanlarda, peygamberler halkı ve kralları tevhide geri çağırmak için büyük mücadeleler vermişlerdir. Hz. İlyas (Elijah) ve onun halefi Hz. Elyesa (Elisha), M.Ö. 9. yüzyılda Baal kültüne karşı verdikleri mücadelelerle tanınırlar.13 Bu dönemin bir diğer önemli peygamberi ise kıssasıyla meşhur olan Hz. Yunus’tur.

• Hz. Yunus (Jonah): Tarih mi, Alegori mi? Hz. Yunus kıssası, Kutsal Kitap’ın en bilinen hikayelerinden biridir. Asur İmparatorluğu’nun başkenti olan zalimliğiyle ünlü Ninova şehrine gidip halkını tövbeye çağırmakla görevlendirilen Yunus, bu zorlu görevden kaçar. Bindiği gemi fırtınaya yakalanır ve kurada kendisine çıkması üzerine denize atılır. Büyük bir balık tarafından yutulur ve rivayetlere göre 3 ila 40 gün balığın karnında kalır. Orada yaptığı duanın kabul edilmesiyle sağ olarak karaya çıkarılır ve görevini yerine getirmek üzere Ninova’ya döner. Onun çağrısı üzerine Ninova halkı tövbe eder ve ilahi cezadan kurtulur.62

• Kıssanın yorumlanması, akademisyenler arasında önemli bir tartışma konusudur. Bu tartışma, bir metnin türünün (genre) onun teolojik yorumunu nasıl derinden etkilediğini gösteren mükemmel bir örnektir.
• Tarihsel Görüş: Bu görüşü savunanlar, 2. Krallar kitabında Hz. Yunus’un M.Ö. 8. yüzyılda yaşamış tarihsel bir peygamber olarak anılmasını, anlatının Ninova gibi gerçek coğrafi mekanlara atıfta bulunmasını ve en önemlisi Hz. İsa’nın Yeni Ahit’te “Yunus’un işareti” diyerek ona tarihsel bir kişilik olarak referans vermesini delil olarak gösterirler.65 Bu yoruma göre kıssa, Tanrı’nın doğa üzerindeki mutlak gücünü ve tövbenin önemini gösteren gerçek bir olaydır.
• Alegorik Görüş: Pek çok modern akademisyen ise kıssayı bir alegori veya mesel olarak okur. Bu yoruma göre hikayedeki her unsur bir semboldür: Yunus, Tanrı’nın mesajını düşmanlarıyla paylaşmak istemeyen dar görüşlü İsrail’i temsil eder. Onu yutan balık, İsrail’in yaşadığı Babil sürgününü simgeler. Düşman şehir Ninova’nın tövbe etmesi ise, Tanrı’nın merhametinin sadece İsrail ile sınırlı olmadığını, tüm ulusları kapsadığını anlatan radikal bir teolojik mesajdır.65 Bu okumaya göre kitap, İsrail’in etnik merkezciliğine yönelik bir eleştiri ve Tanrı’nın evrensel merhametine dair Eski Ahit’teki en güçlü ifadelerden biridir.

Yahuda Krallığı’nın (Güney) son dönemleri, Babil tehdidinin gölgesinde geçmiş ve bu süreçte peygamberler, krallarla sık sık karşı karşıya gelmiştir.

• Hz. Yeşaya (Isaiah) ve Kral Hezekiya: M.Ö. 8. yüzyılın sonlarında, Asur İmparatorluğu’nun Yahuda’yı tehdit ettiği bir dönemde, peygamber Yeşaya, Kral Hezekiya’nın en önemli danışmanıydı. Hezekiya, Asur kuşatması karşısında Mısır gibi yabancı güçlere güvenmek yerine Yeşaya’nın tavsiyesine uyarak Tanrı’ya güvendi. Yeşaya, krala Tanrı’nın Kudüs’ü koruyacağına dair güvence verdi ve Kutsal Kitap anlatısına göre, ilahi bir müdahaleyle Asur ordusu geri çekildi.68 Bu olay, peygamber ve kralın, mesajın siyasi stratejiyle uyumlu olduğu durumlarda nasıl iş birliği yapabildiğinin bir örneğidir.70
• Hz. Yeremya (Jeremiah) ve Kralların Muhalefeti: Yaklaşık bir asır sonra, Babil tehdidi altında ise durum tam tersiydi. Peygamber Yeremya, Yahuda’nın son krallarına (Yehoyakim ve Zedekiya) Tanrı’nın hükmünün Babil’den yana olduğunu ve kurtuluşun onlara teslim olmaktan geçtiğini tebliğ etti.71 Bu mesaj, krallar ve saray eşrafı tarafından ulusal morali bozan bir ihanet olarak algılandı. Yeremya, “barış” vaat eden sahte peygamberlerle çatıştı, dövüldü, hapse ve çamura atıldı.72 Yazdırdığı vahiy tomarı, Kral Yehoyakim tarafından öfkeyle kesilip ateşe atıldı.72 Yeremya’nın yaşadıkları, peygamberlik mesajının siyasi iktidarın çıkarlarıyla çatıştığında ne kadar şiddetli bir muhalefetle karşılaşabileceğinin trajik bir örneğidir.74
• Sürgün ve Sonrası: Yeremya’nın uyarıları dikkate alınmadı ve Kudüs M.Ö. 586’da Babilliler tarafından yıkıldı, halk sürgüne gönderildi. Bu sürgün döneminde Hz. Hezekiel (İslam geleneğinde Zülkifl ile özdeşleştirilmesi muhtemeldir 13) ve Hz. Daniel peygamberlik yapmıştır. Sürgünden dönüşün ardından ise Haggay, Zekeriya ve Malaki gibi peygamberler, yıkılan Mabed’in yeniden inşası ve manevi hayatın canlandırılması için halkı teşvik etmişlerdir.75

• Doğumu ve Ailesi: Hem İnciller hem de Kur’an, İsa’nın babasız, mucizevi bir şekilde bakire Meryem’den doğduğu konusunda hemfikirdir.76 Bu, iki din arasındaki önemli bir ortak noktadır. Kur’an, bu olağanüstü yaratılışı, topraktan yaratılan ve babası olmayan Hz. Âdem’in yaratılışına benzeterek teolojik bir çerçeveye oturtur (Âl-i İmrân 3/59).78 İnciller’de Meryem’in Yusuf adında bir nişanlısından bahsedilirken, Kur’an anlatısında Yusuf figürü yer almaz.
• Tabiatı ve Kimliği: İki din arasındaki en temel ve uzlaşmaz ayrım, İsa’nın tabiatı konusundadır.

• Hristiyanlık: Pavlus’un mektupları ve kanonik İnciller temelinde şekillenen Hristiyan teolojisi, İsa’yı sadece bir peygamber olarak değil, aynı zamanda “Tanrı’nın Oğlu”, “Rab” ve Tanrı’nın özünden olan Kutsal Üçlü’nün (Teslis) ikinci kişisi olarak kabul eder.76 Tanrı’nın, insanlığı kurtarmak için İsa’da bedenleştiği (enkarnasyon) inancı, Hristiyanlığın merkezindedir.
• İslam: Kur’an, İsa’nın ilahlaştırılmasını ve “Tanrı’nın oğlu” olarak nitelendirilmesini en büyük günahlardan biri olan şirk (Allah’a ortak koşma) olarak görür ve kesin bir dille reddeder. Kur’an’a göre Îsâ, Allah’ın kulu ve elçisidir (resul), Meryem’e ilka ettiği kelimesidir (Kelimetullah), O’ndan bir ruhtur (Rûhullah), Mesih’tir ve Ulu’l-Azm peygamberlerden biridir.76 O, saygı duyulan, mucizeler gösteren büyük bir peygamberdir, ancak asla ilah değildir.

• Görevi ve Mesajı:

• İnciller: İsa, kendi ifadesiyle “İsrail evinin kaybolmuş koyunlarına” gönderilmiştir (Matta 15:24).76 Ancak Hristiyan teolojisi, onun asıl misyonunu, çarmıhtaki ölümü aracılığıyla tüm insanlığın günahlarına kefaret olmak olarak yorumlar.
• Kur’an: Kur’an’da Îsâ’nın görevi, kendisinden önceki peygamber olan Musa’nın getirdiği Tevrat’ı tasdik etmek, İsrailoğulları’nı yozlaştıkları konularda uyarmak ve onları yeniden tek Tanrı inancına (tevhid) çağırmaktır. Ayrıca, Kur’an’a göre Îsâ, kendisinden sonra gelecek olan ve adı “Ahmed” (Muhammed) olan son peygamberi müjdelemiştir (Saf 61/6).76

• Çarmıh ve Yükseliş: Bu konu, bir diğer temel ayrılık noktasıdır. İnciller, İsa’nın Yahudi ve Romalı otoriteler tarafından yargılanıp çarmıha gerilerek öldüğünü, gömüldüğünü ve üçüncü gün ölümden dirildiğini (kıyam ettiğini) ayrıntılı olarak anlatır. Bu olay, Hristiyan inancının temelidir. Kur’an ise bu anlatıyı kesin olarak reddeder: “Oysa onu ne öldürdüler ne de astılar; fakat onlara öyle gösterildi” (Nisâ 4/157). Yaygın İslami yoruma göre, Allah, düşmanları onu yakalamak üzereyken İsa’ya benzeyen bir başkasının (muhtemelen hain Yahuda’nın) çarmıha gerilmesine izin vermiş, Hz. İsa’yı ise ölmeden Kendi katına yükseltmiştir.76

Akademik dünya, “inancın Mesih’i” ile “tarihin İsa’sı” arasında bir ayrım yapar. Bu ayrım, kutsal metinlerdeki anlatılar ile tarihsel yöntemlerle kanıtlanabilenler arasındaki farkı ortaya koyar.

• Tarihsellik: Dini görüşleri ne olursa olsun (agnostik Bart Ehrman, ateist Robert Price, Hristiyan Richard Burridge gibi), antik tarihle ilgilenen uzmanların ezici çoğunluğu, M.S. 1. yüzyılda Celile’de yaşamış, bir grup takipçi toplamış ve Romalı vali Pontius Pilatus tarafından Kudüs’te çarmıha gerilerek idam edilmiş, İsa (Yeşua) adında tarihi bir şahsiyetin var olduğu konusunda hemfikirdir.81 Bu genel kabul, onun hayatının her detayının veya hakkındaki doğaüstü iddiaların tarihsel olarak kanıtlandığı anlamına gelmez. Bu, sadece temel bir biyografik çerçevenin varlığına işaret eder. “Mesih Efsanesi Teorisi” olarak bilinen ve İsa’nın tamamen mitolojik bir figür olduğunu savunan görüş, akademik çevrelerde çok küçük bir azınlık tarafından desteklenmektedir.82
• Mucizeler: Teolojik ve Eleştirel Perspektifler: İnciller, İsa’nın hizmetinin ayrılmaz bir parçası olarak çok sayıda mucize anlatır: hastaları iyileştirme, cinleri kovma, doğa olaylarını kontrol etme (fırtınayı dindirme, su üzerinde yürüme) ve hatta ölüleri diriltme.84

• Teolojik Anlam: İnciller’de, özellikle Yuhanna İncili’nde, bu mucizeler İsa’nın kimliğini ve mesajını doğrulayan “işaretler” (semeia) olarak sunulur.85 Her mucize, İsa’nın kendisi hakkındaki bir iddiasını kanıtlar niteliktedir. Örneğin, “Ben hayatın ekmeğiyim” dedikten sonra binlerce kişiyi birkaç ekmek ve balıkla doyurur (Yuhanna 6); “Ben dünyanın ışığıyım” dedikten sonra kör bir adamın gözlerini açar (Yuhanna 9); “Diriliş ve hayat benim” dedikten sonra arkadaşı Lazar’ı ölümden diriltir (Yuhanna 11). Bu anlatılarda mucizeler, Tanrı’nın krallığının İsa’nın şahsında yeryüzüne geldiğinin somut kanıtlarıdır.86
• Eleştirel Yaklaşım: Tarihsel-eleştirel yöntemle çalışan akademisyenler, tarih biliminin doğası gereği doğaüstü iddiaları doğrulayamayacağını veya yanlışlayamayacağını belirtir. Bu nedenle, bir tarihçi “İsa suyu şaraba çevirdi mi?” sorusunu soramaz. Bunun yerine, “Bu hikaye neden ve nasıl ortaya çıktı? İlk Hristiyan toplulukları için ne anlama geliyordu?” gibi sorular sorar. Bu yaklaşıma göre mucize anlatıları, İsa’nın ölümünden ve dirilişine olan inancın ardından, onun gerçekten de Tanrı’nın güçlü Oğlu olduğunu göstermek amacıyla takipçileri tarafından anlatılan, zamanla gelişen ve zenginleşen teolojik hikayelerdir.85 Onlar, nesnel tarih raporları değil, inanç beyanlarıdır.

Kur’an-ı Kerim, Hz. Muhammed’i “Hatemü’l-Enbiyâ” yani “Peygamberlerin Mührü” olarak tanımlar (Ahzâb 33/40). Bu doktrin, onun Allah tarafından gönderilen son peygamber olduğunu ve ondan sonra başka bir peygamber gelmeyeceğini ifade eder.53 Bu inanca göre, Hz. Muhammed’e vahyedilen Kur’an, kendisinden önceki kutsal kitapların (Tevrat, Zebur, İncil) asıllarını tasdik eden, zamanla tahrifata uğramış kısımlarını düzelten ve insanlık için kıyamete kadar geçerli olacak nihai ve en mükemmel ilahi mesajdır.53 Onun risaleti, önceki peygamberler gibi belirli bir kavme değil, bütün insanlığa yöneliktir.1

• Yaşadığı Dönem ve Coğrafya: Hz. Muhammed, tarihsel olarak belgelenmiş bir dönemde yaşamıştır. M.S. 570 yılında Arabistan Yarımadası’nın Hicaz bölgesindeki Mekke şehrinde doğmuş ve 632 yılında Medine’de vefat etmiştir.13 7. yüzyıl Arabistan’ı, siyasi olarak Bizans ve Sasani imparatorluklarının etki alanında, dini olarak ise kabilelere dayalı çok tanrılı (putperest) inançların yanı sıra Yahudi ve Hristiyan topluluklarının da bulunduğu bir coğrafyaydı.
• Mesajının Özü: Yaklaşık 40 yaşındayken Hira mağarasında ilk vahyi almasıyla başlayan peygamberlik görevi, kendisinden önceki tüm İbrahimi peygamberlerin mesajının özünü taşıyordu: Her şeyi yaratan, eşi ve benzeri olmayan tek bir Tanrı’ya (Allah) iman etmek, putları ve aracıları reddetmek, ahiret gününe inanmak ve adalet, merhamet, dürüstlük gibi ahlaki erdemlere dayalı bir yaşam sürmek.
• İnananlar ve Karşı Çıkanlar: Hz. Muhammed’in mesajı, Mekke’de ilk olarak eşi Hz. Hatice, kuzeni Hz. Ali, yakın arkadaşı Hz. Ebubekir ve azatlı kölesi Zeyd bin Harise gibi en yakın çevresi tarafından kabul edildi. Ardından, toplumun alt tabakalarından, özellikle kölelerden ve yoksullardan oluşan bir grup ona iman etti. Ancak, Mekke’nin yönetici sınıfı olan Kureyş kabilesinin ileri gelenleri, bu yeni dine şiddetle karşı çıktılar. Bu muhalefetin temelinde birkaç neden yatıyordu:

1. Dini Nedenler: Atalarının taptığı putların reddedilmesi, geleneksel inançlarına bir hakaret olarak görüldü.
2. Ekonomik Nedenler: Mekke’nin zenginliği, Arabistan’ın dört bir yanından putlara tapmak için Kâbe’ye gelen hacıların getirdiği gelire dayanıyordu. Tek tanrı inancı, bu ekonomik düzeni tehdit ediyordu.
3. Sosyal ve Siyasi Nedenler: İslam’ın kabile ayrımını reddeden ve tüm inananları eşit gören mesajı, Kureyş’in kabileye dayalı aristokratik yapısını ve otoritesini sarsıyordu.

Bu şiddetli muhalefet, Müslümanlara yönelik boykot, işkence ve baskılara dönüştü. Baskıların dayanılmaz hale gelmesiyle, M.S. 622 yılında Hz. Muhammed ve takipçileri, kendilerini davet eden ve destekleyen Yesrib şehrine göç ettiler. Bu olay (Hicret), İslam tarihinin dönüm noktası oldu ve şehir “Peygamberin Şehri” anlamına gelen Medine adını aldı. Medine’de ilk İslam devleti kuruldu ve peygamberlik misyonu burada tamamlandı.